Ver o código fonte de «Tempo»

{{1000}}
{{1000 artigos icona título|materia=Física e Química}}
{{Outros homónimos|Tempo (homónimos)}}
[[Ficheiro:Animated watch.gif|miniatura|120px|Un [[reloxo]] é calquera dispositivo que pode medir o tempo transcorrido entre dous eventos que suceden respecto dun observador.]]

O '''tempo''' é a sucesión das cousas considerada como un continuo uniforme, que se divide para medilo en intervalos regulares naturais, como os ciclos do Sol, da Lúa, das estacións etc., ou convencionais, como as horas, minutos, segundos etc., e que, xunto co espazo, serve de medio de referencia fundamental para localizar as existencias, fenómenos ou acontecementos.<ref>{{DRAG|tempo}}</ref>

Comunmente o tempo é o concepto que permite comprender a [[mudanza]], a transformación. Nesta liña é así mesmo a base (o paso do tempo, o instante de tempo no que nos achamos) para falarmos de '''pasado, presente e futuro'''.

Por este motivo o tempo é un problema fundamental, e permanentemente aberto, de todo o que ten que ver coa experiencia e o coñecemento. Así, a súa concepción, o seu lugar no discurso vai ser fundamental nas distintas concepcións [[filosofía|filosóficas]]. Tamén na [[física]] vai ser chave a súa caracterización. E como consecuencia, o impacto das distintas concepcións do mesmo na cultura vai ser enorme, facéndose presente en todo momento nas distintas artes, desde a [[poesía]] ata o [[cinema]].
== Definición ==
Definir o tempo dunha maneira aplicable a todos os campos sen [[definición circular|circularidade]] eludiu sistematicamente aos estudosos.<ref name=Poidevin>{{cita enciclopedia |url=http://plato.stanford.edu/archives/win2004/entries/time-experience |title=The Experience and Perception of Time |last=Le Poidevin |first=Robin |date=Winter 2004 |enciclopedia=The Stanford Encyclopedia of Philosophy |editor=Edward N. Zalta |data-acceso=13 de novembro do 2024 |archive-date=22 de outubro de 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131022013501/http://plato.stanford.edu/archives/win2004/entries/time-experience/  }}</ref><ref name="Carroll2009">{{cita xornal|author=Carroll |first=Sean M. |title=From Eternity to Here: The Quest for the Ultimate Theory of Time |title-link=From Eternity to Here: The Quest for the Ultimate Theory of Time |date=2009 |journal=Physics Today |publisher=Dutton |isbn=978-0-525-95133-9 |volume=63 |pages=54–55 |bibcode=2010PhT....63d..54C |doi=10.1063/1.3397046 |issue=4}}</ref> Con todo, campos tan diversos como a empresa, a industria, o deporte, as ciencias e as [[artes escénicas]] incorporan algunha noción de tempo nas súas respectivos [[medición]]s.<ref name=MLB>{{cita web |last=Official Baseball Rules |first=2011 Edition |title=Rules 8.03 and 8.04 |publisher=Major League Baseball |date=2011 |url=http://mlb.mlb.com/mlb/downloads/y2011/Official_Baseball_Rules.pdf |format=Free PDF download |cita=Regra 8.03 Tales lanzamentos preparatorios non consumirán máis dun minuto de tempo...Regra 8.04 Cando as bases están desocupadas, o lanzador entregará a bóla ao bateador dentro de 12 segundos...O tempo de 12 segundos comeza cando o lanzador está en posesión da bóla e o bateador está na caixa, alerta ao lanzador. O tempo detense cando o lanzador solta a bóla. |data-acceso=10 de decembro do 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20170701102437/http://mlb.mlb.com/mlb/downloads/y2011/Official_Baseball_Rules.pdf |archive-date=1 de xullo de 2017  }}</ref><ref name=Guinness>{{cita web |title=Guinness Book of Baseball World Records |publisher=Guinness World Records, Ltd. |url=http://www.baseball-almanac.com/recbooks/rb_guin.shtml |cita=O récord do tempo máis rápido para rodear as bases é de 13,3 segundos, establecido por Evar Swanson en Columbus, Ohio, en 1932...A maior velocidade rexistrada de forma fiable á que se lanzou unha pelota de béisbol é de 100,9 mph por Lynn Nolan Ryan (California Angels) no estadio de Anaheim, California, o 20 de agosto de 1974. |data-acceso=10 de decembro do 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120606114603/http://www.baseball-almanac.com/recbooks/rb_guin.shtml |archive-date=6 June 2012  }}</ref><ref name=Zeigler>{{cita libro |last=Zeigler |first=Kenneth |title=Getting organized at work : 24 lessons to set goals, establish priorities, and manage your time |publisher=McGraw-Hill |date=2008 |url=https://books.google.com/books?id=acPPD6lCCxcC |isbn=978-0-07-159138-6 |data-acceso=10 de decembro do 2023 |archive-date=18 de agosto de 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200818215121/https://books.google.com/books?id=acPPD6lCCxcC }} 108 páxinas.</ref> En física, o tempo utilízase para definir outras magnitudes, como a [[velocidade]], polo que definir o tempo en termos das devanditas magnitudes daría lugar a unha circularidade da definición.<ref name="TrialogueP3">Duff, Okun, Veneziano, ''ibid''. p. 3. "Non existe unha terminoloxía ben establecida para as constantes fundamentais da Natureza. A ausencia de termos definidos con precisión ou os usos (é dicir, en realidade usos incorrectos) de termos mal definidos conducen á confusión e á proliferación de afirmacións erróneas."
</ref>

O [[Tempo (física)|tempo en física]] defínese operacionalmente como "o que marca un [[reloxo]]".<ref name=DefRefs01>* {{cite web |url=http://www.iep.utm.edu/time/ |title=Internet Encyclopedia of Philosophy |data=2010 |cita=O tempo é o que miden os reloxos. Usamos o tempo para situar sucesos en secuencia un tras outro, e usamos o tempo para comparar canto duran os sucesos... Entre os filósofos da física, a resposta breve máis popular á pregunta «Que é o tempo físico?» é que non se trata dunha sustancia ou obxecto, senón dun sistema especial de relacións entre acontecementos instantáneos. Esta definición de traballo ofrécea Adolf Grünbaum, que aplica a teoría matemática contemporánea da continuidade aos procesos físicos, e di que o tempo é un continuo lineal de instantes e é un subespacio unidimensional distinguido do espazotempo cuatridimensional. |data-acceso=13 de novembro do 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20110411140140/http://www.iep.utm.edu/time/ |archive-date=11 de abril de 2011 }}
* {{cita web |url=http://dictionary.reference.com/browse/time?r=66 |title=Dictionary.com Unabridged, based on Random House Dictionary |data=2010 |cita=1. o sistema de relacións secuenciais que calquera acontecemento ten con outro, como pasado, presente ou futuro; duración indefinida e continua considerada como aquela na que os acontecementos se suceden uns a outros.... 3. (ás veces con maiúscula inicial) sistema ou método de medir ou calcular o paso do tempo: tempo medio; tempo aparente; hora de Greenwich. 4. un período ou intervalo limitado, como entre dous acontecementos sucesivos: un tempo longo.... 14. un punto particular ou definido no tempo, indicado por un reloxo: Que hora é? ... 18. un período ou duración indefinidos, frecuentemente prolongados, no futuro: O tempo dirá si o que fixemos hoxe aquí foi correcto.|data-acceso=13 de novembro do 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120305015803/http://dictionary.reference.com/browse/time?r=66 |archive-date=5 de marzo de 2012 }}
* {{cita libro |url=https://books.google.com/books?id=HrHvAAAAMAAJ&q=%22time+is+what+clocks+measure%22 |title=Physics |first1=Donald G. |last1=Ivey |first2=J.N.P. |last2=Hume |volume=1 |page=65 |data=1974 |publisher=Ronald Press |cita=A nosa definición operativa do tempo é que o tempo é o que miden os reloxos. |data-acceso=13 de novembro do 2024 |archive-date=14 de abril de 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210414052527/https://books.google.com/books?id=HrHvAAAAMAAJ&q=%22time+is+what+clocks+measure%22}}</ref><ref name="Burnham">
{{cite encyclopedia |title=Gottfried Wilhelm Leibniz (1646–1716) Metaphysics&nbsp;– 7. Space, Time, and Indiscernibles |encyclopedia=The Internet Encyclopedia of Philosophy |url=http://www.iep.utm.edu/leib-met/#H7 |data-acceso=13 de novembro do 2024 |last=Burnham |first=Douglas: Staffordshire University |data=2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110514000548/http://www.iep.utm.edu/leib-met/#H7 |archive-date=14 de maio de 2011 |cita=En primeiro lugar, a Leibniz parécelle absurda a idea de que o espazo e o tempo poidan ser substancias ou semellantes a substancias (véxase, por exemplo, «Correspondencia con Clarke», Cuarto ensaio de Leibniz, §8 e seguintes). En resumo, un espazo buxán sería unha substancia sen propiedades; será unha substancia que nin sequera Deus pode modificar ou destruír..... É dicir, o espazo e o tempo son características internas ou intrínsecas dos conceptos completos das cousas, non extrínsecas.... O punto de vista de Leibniz ten dúas implicacións principais. En primeiro lugar, non existe unha localización absoluta nin no espazo nin no tempo; a localización é sempre a situación dun obxecto ou acontecemento en relación con outros obxectos e acontecementos. En segundo lugar, o espazo e o tempo non son en si mesmos reais (é dicir, non son substancias). O espazo e o tempo son, máis ben, ideais. O espazo e o tempo son só formas metafísicamente ilexítimas de percibir certas relacións virtuais entre substancias. Son fenómenos ou, en sentido estrito, ilusións (aínda que sexan ilusións ben fundadas nas propiedades internas das substancias)..... Ás veces resulta cómodo pensar no espazo e no tempo como algo que está «aí fóra», por encima dos entes e das súas relacións entre si, pero esta comodidade non debe confundirse coa realidade. O espazo non é máis que a orde dos obxectos coexistentes; o tempo, máis nada que a orde dos acontecementos sucesivos. Isto adoita denominarse teoría relacional do espazo e o tempo.}}
</ref>
<ref>{{cita libro |title=Process instruments and controls handbook |edition=3 |first1=Douglas M. |last1=Considine |first2=Glenn D. |last2=Considine |publisher=McGraw-Hill |year=1985 |isbn=978-0-07-012436-3 |páxinas=18–61 |url=https://books.google.com/books?id=kt1UAAAAMAAJ |bibcode=1985pich.book.....C |data-acceso=10 de decembro do 2023 |archive-date=31 de decembro de 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131231121535/http://books.google.com/books?id=kt1UAAAAMAAJ }}</ref> Esta [[Definición operacional|definición operativa]] do tempo, na que se di que a observación dun certo número de repeticións dun ou outro suceso cíclico estándar constitúe unha unidade estándar, como o segundo, é útil tanto na realización de experimentos avanzados como nos asuntos cotiáns da vida. Existen moitos sistemas para determinar que hora é. Os acontecementos periódicos e o movemento periódico serviron durante moito tempo como estándares para as unidades de tempo. Algúns exemplos son o movemento aparente do sol a través do ceo, as fases da lúa e o paso dun péndulo de movemento libre. Os sistemas máis modernos inclúen o [[sistema de posicionamento global]] (GPS), outros sistemas de satélites, o [[Tempo Universal Coordinado]] e o [[tempo solar medio]]. En xeral, os números obtidos a partir de distintos sistemas horarios difiren entre si, pero con medicións coidadosas poden sincronizarse.

A definición operativa do tempo non aborda a natureza fundamental do tempo. As investigacións sobre a relación entre espazo e tempo levaron aos físicos para definir o continuo [[espazo-tempo]], no que a cada suceso asígnanselle catro números que representan o seu tempo e posición (as coordenadas do suceso). Exemplos de sucesos son a [[Colisión de partículas|colisión de dúas partículas]], a explosión dunha [[supernova]] ou a chegada dun foguete. A [[relatividade xeral]] explica por que o tempo observado dun suceso pode ser diferente para distintos observadores. Na relatividade xeral, a pregunta de que hora é agora só ten sentido en relación cun observador concreto. A distancia e o tempo están intimamente relacionados, e o tempo necesario para que a luz percorra unha distancia específica é o mesmo para todos os observadores, como demostrou publicamente por primeira vez o [[Experimento de Michelson-Morley|experimento de Michelson e Morley]]. Os sucesos poden estar separados en moitas direccións no espazo, pero se dous sucesos están separados polo tempo, entón un suceso debe preceder ao outro, e todos os observadores estarán de acordo nisto. A relatividade xeral non aborda a natureza do tempo para intervalos extremadamente pequenos nos que se aplica a [[mecánica cuántica]]. Na mecánica cuántica, o tempo trátase como un parámetro universal e absoluto, a diferenza da noción de reloxos independentes da relatividade xeral. A conciliación destas dúas teorías coñécese como o [[problema do tempo]]. En 2023, non existe unha teoría xeralmente aceptada da relatividade xeral cuántica..<ref>{{Cita web|last=University of Science and Technology of China|data=2019|title=Bridge between quantum mechanics and general relativity still possible|url=https://phys.org/news/2019-09-bridge-quantum-mechanics-relativity.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20210127212132/https://phys.org/news/2019-09-bridge-quantum-mechanics-relativity.html|archive-date=27 de xaneiro de 2021|data-acceso=10 de decembro do 2023}}</ref>

== Medición do tempo ==
[[Ficheiro:Wooden hourglass 3.jpg|miniatura|upright|O fluxo de [[area]] nun [[reloxo de area]] pódese usar para medir o paso do tempo. Tamén representa concretamente o presente como entre o [[pasado]] e o [[futuro]].]]
[[Ficheiro:Ringsundial open.jpg|miniatura|upright|Reloxo de sol de peto.]]
En termos xerais, os métodos de medición temporal, ou [[cronometría]], adoptan dúas formas distintas: o [[calendario]], unha ferramenta matemática para organizar intervalos de tempo,
<ref name="Richards">{{cita libro |title=Mapping Time: The Calendar and its History |url=https://archive.org/details/mappingtimecalen00rich_059|last=Richards |first=E. G. |date=1998 |pages=[https://archive.org/details/mappingtimecalen00rich_059/page/n23 3]–5 |publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-850413-9 }}</ref> e o [[reloxo]], mecanismo físico que conta o paso do tempo. Na vida a cotiá, o reloxo consúltase para períodos inferiores a un día, mentres que o calendario consúltase para períodos superiores a un día. Cada vez máis, os dispositivos electrónicos persoais mostran simultaneamente calendarios e reloxos. O número (que aparece na esfera dun reloxo ou nun calendario) que marca a ocorrencia dun acontecemento específico en canto a hora ou día obtense contando a partir dunha época fiducial&nbsp;- un punto de referencia central.

A [[cronoloxía]] (histórica, xeolóxica etc.) permite datar os momentos en que ocorren determinados feitos (lapsos relativamente breves) ou procesos (lapsos de duración maior). Nunha liña de tempo pódese representar graficamente os momentos históricos en puntos e os procesos en segmentos.

As formas e instrumentos para medir o tempo son de uso moi antigo, e todas elas baséanse na medición do movemento, do cambio material dun obxecto a través do tempo, que é o que pode medirse. Nun principio comezáronse a medir os movementos dos astros, especialmente o movemento aparente do Sol, dando lugar ao tempo solar aparente. O desenvolvemento da [[astronomía]] fixo que, de xeito paulatino, se fosen creando diversos instrumentos, tales como os [[reloxo de sol|reloxos de sol]], as [[clepsidra]]s ou os [[reloxo de area|reloxos de area]] e os [[cronómetro]]s.

O tempo marcado polo reloxo non é universal, senón unha construción histórica. Medir o tempo significa en principio rexistrar coincidencias. Cando alguén marca un compromiso, digamos ás 13:00 horas do presente día, está informando de que ela estará no lugar acordado cando o punteiro grande do reloxo colocado naquel lugar coincida coa marca no dial sobre a que está a inscrición "12", e o punteiro pequeno coincida coa marca asociada á inscrición "1".

A medida de tempo require polo tanto dun aparello que produza eventos repetitivos e regulares. A igualdade esperada entre o intervalo de tempo que separa calquera dous eventos especificados no reloxo e os intervalos que separan as asociadas repeticións destes mesmos dous eventos é alcanzada mediante a simetría establecida a propósito na construción do mecanismo físico que irá funcionar como "base de tempo" do reloxo, normalmente un oscilador dalgún tipo: mecánico, eléctrico ou outro. En particular, debe facerse un esforzo para garantir que cada ciclo se procese baixo condicións análogas ás presentes nos ciclos anteriores, tanto no que se refira ás condicións iniciais do ciclo (particularmente no que atinxe á enerxía total, a configuración e distribución de mas e mesmo á carga eléctrica total do sistema) tanto no que se refira á evolución do ciclo, en particular para garantías sobre a constancia das leis físicas que o gobernen.

Nos reloxos mecánicos o oscilador normalmente está constituído por un sistema masa mol, ou en casos dalgúns reloxos por [[péndulo]]s. Nos reloxos eléctricos o oscilador pode estar construído só con compoñentes eléctricos, mais por cuestións de precisión é moi común que as oscilacións deste sexan controladas por un cristal piezeléctrico, cristal en que as vibracións mecánicas da súa estrutura se acompañan pola produción de cargas eléctricas nas superficies do mesmo en virtude das súas propiedades estruturais a nivel molecular. Para tornar o reloxo dúas veces máis preciso, precisaban fornecer o duplo de calor.<ref>{{Cita web |apelidos=University |nome=Lancaster |url=https://scitechdaily.com/clock-experiment-shows-a-fundamental-connection-between-energy-consumption-and-accuracy/ |título=Clock Experiment Shows a Fundamental Connection Between Energy Consumption and Accuracy |data=2021-05-11 |dataacceso=2021-05-13 |website=SciTechDaily |lingua=en}}</ref>

Aínda que os reloxos con elevada precisión sexan artefactos atopados cunha enorme facilidade nas máis variadas formas, modelos e tamaños, e ás veces cun custo baixo, tal precisión e accesibilidade é algo moi recente na historia das sociedades. Na época das grandes navegacións, hai uns 500 anos, dispositivos como estes existían só nos soños dos navegantes. Nas súas primeiras versións, a construción de reloxos con incertezas de decenas de minutos ao día xa implicaba un gran progreso. Posteriormente, a determinación da medida do tempo foise perfeccionando ata chegar ao [[reloxo atómico]]. O reloxo atómico está calibrado para contar 9&nbsp;192&nbsp;631&nbsp;770 vibracións do átomo de Cesio para logo facer un "tic".

Na ausencia de reloxos artificiais a humanidade valeuse, ao longo da súa historia, da regularidade observada en certos fenómenos naturais, especialmente os astronómicos para establecer os padróns para a determinación e medida do tempo: o intervalo coñecido como día débese á [[rotación da Terra]], a semana débese ás [[fases da Lúa]], a [[lunación]] serviu de base para a definición de mes e a [[traslación da Terra]] deu lugar ao concepto de ano.

=== Historia do calendario ===
{{Artigo Principal|Calendario}}

Os [[artefacto]]s do [[Paleolítico]] suxiren que a [[Lúa]] foi usada para calcular o tempo xa hai 6.000 anos.<ref name="Rudgley">{{cite book |title=The Lost Civilizations of the Stone Age |last=Rudgley |first=Richard |author-link=Richard Rudgley |date=1999 |pages=86–105 |publisher=Simon & Schuster |location=New York}}
</ref> Os calendarios lunares foron dos primeiros en aparecer, con anos de 12 ou 13 meses lunares (354 ou 384 días). Sen [[Intercalación (cronometraxe)|intercalación]] para engadir días ou meses a algúns anos, as [[Estacións do ano|estacións]] cambiarían rapidamente nun calendario baseado unicamente en doce meses lunares. O [[calendario lunisolar]] ten un decimotercer mes agregado a algúns anos para compensar a diferenza entre un ano completo (agora sábese que o ano ten arredor de 365,24 días) e un ano de só doce meses lunares. Os números doce e trece pasaron a ocupar un lugar destacado en moitas culturas, polo menos en parte debido a esta relación dos meses cos anos. Outras formas temperás de calendarios orixináronse en [[Mesoamérica]], especialmente na antiga [[civilización maia]]. Estes calendarios tiñan unha base relixiosa e astronómica, con 18 meses nun ano e 20 días nun mes, máis cinco días [[epagómenos]] ao final do ano.<ref>{{cita xornal | last1 = Van Stone | first1 = Mark | year = 2011 | title = The Maya Long Count Calendar: An Introduction | xornal = Archaeoastronomy | volume = 24 | pages = 8–11 }}</ref>

As reformas de [[Xulio César]] no ano [[-45|45 a.C.]] <ref>{{cita libro
| editorial = Oxford University Press
| isbn = 978-0-19-286205-1
| apelido = Richards
| nome = E. G
| título = Mapping Time: The Calendar and its History
| url = https://archive.org/details/mappingtimecalen00rich
| data = 1998
}}</ref> puxeron ao [[Imperio Romano|mundo romano]] nun [[calendario solar]]. Este [[calendario xuliano]] era defectuoso, xa que a súa intercalación seguía permitindo que os [[solsticio]]s e [[equinoccio]]s astronómicos avanzasen na súa contra uns 11 minutos ao ano. O [[Papa]] [[Gregorio XIII, papa|Gregorio XIII]] introduciu unha corrección en 1582 que é coñecida como [[calendario gregoriano]] e que foi adoptada lentamente por diferentes nacións ao longo de varios séculos, pero agora é, con moito, o calendario máis utilizado en todo o mundo.{{sfnp|Dershowitz|Reingold|2008|loc=p. 45. "O calendario que se utiliza hoxe en día na maior parte do mundo é o gregoriano ou ''de novo cuño'', deseñado por unha comisión reunida polo Papa Gregorio XIII no século XVI."}}

Durante a [[Revolución Francesa]], inventáronse un novo reloxo e un novo calendario nun intento de descristianizar o tempo e crear un sistema máis racional para substituír o calendario gregoriano. Os días do [[calendario republicano francés]] consistían en dez horas de cen minutos de cen segundos, o que supoñía unha desviación do sistema de base 12 ([[Sistema duodecimal|duodecimal]]) utilizado en moitos outros dispositivos por moitas culturas. O sistema foi abolido en 1806.<ref>"French Republican Calendar | Chronology." Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, n.d. Web. 21 de febreiro de 2016.</ref>

===Historia doutros dispositivos===
[[Ficheiro:Sundial Taganrog.jpg|miniatura|upright|[[reloxo de sol]] horizontal en [[Taganrog]]]]
[[Ficheiro:Old Clock Close Up.jpg|miniatura|upright|Un vello reloxo de cociña]]
{{VT|Reloxo}}
A idea de separar o día en partes máis pequenas atribúeselles aos exipcios debido aos seus reloxos de sol, que funcionaban cun sistema duodecimal. A importancia do número 12 débese ao número de ciclos lunares nun ano e ao número de estrelas que se utilizan para contar o paso da noite.<ref>Lombardi, Michael A. "Why Is a Minute Divided into 60 Seconds, an Hour into 60 Minutes, Yet There Are Only 24 Hours in a Day?" Scientific American. Springer Nature, 5 March 2007. Web. 21 February 2016.</ref> Ao longo da historia inventáronse unha gran variedade de [[Instrumento de medida|dispositivos]] para medir o tempo. O estudo destes aparellos chámase [[horoloxía]].<ref>{{Cite web | url=https://nawcc.org/index.php/main-education | title=Education | access-date=1 July 2018 | archive-date=1 May 2019 | archive-url=https://web.archive.org/web/20190501213902/https://nawcc.org/index.php/main-education }}</ref>

Un dispositivo exipcio que data de c. 1500 a.C., de forma similar a unha [[regra T]] dobrada, medía o paso do tempo a partir da sombra proxectada polo seu traveseiro sobre unha regra non lineal. A T orientábase cara ao leste polas mañás. Ao mediodía, o dispositivo virábase para que puidese proxectar a súa sombra na dirección da tarde.<ref>Barnett, Jo Ellen ''Time's Pendulum: The Quest to Capture Time&nbsp;– from Sundials to Atomic Clocks'' Plenum, 1998 {{isbn|0-306-45787-3}} p. 28</ref>

O [[reloxo de sol]] utiliza un [[gnomon]] para proxectar unha sombra sobre un conxunto de marcas calibradas segundo a hora. A posición da sombra marca a hora da [[Fuso horario|hora local]].

O dispositivo de cronometraxe máis preciso do [[Idade Antiga|mundo antigo]] era o [[reloxo de auga]], ou ''clepsidra'', un dos cales foi atopado na tumba do faraón exipcio. [[Amenhotep I]]. Poderían usarse para medir as horas incluso pola noite, pero requirían un mantemento manual para repoñer o fluxo de auga. Os [[Grecia antiga|antigos gregos]] e os habitantes de [[Caldea]] (sueste de [[Mesopotamia]]) mantiñan regularmente rexistros de cronometraxe como parte esencial das súas observacións astronómicas. Os inventores e enxeñeiros árabes, en particular, realizaron melloras no uso dos reloxos de auga ata a [[Idade Media]].<ref>Barnett, ''ibid'', p. 37.</ref> No [[século XI]], [[Inventos da China antiga|Inventores]] e [[Historia da ciencia e a tecnoloxía da China|enxeñeiros chineses]] inventaron os primeiros reloxos mecánicos accionados por un [[mecanismo de escape]].

[[Ficheiro:Swatch Irony angle below.jpg|miniatura|upright|esquerda|Un [[reloxo de cuarzo]] contemporáneo, 2007 ]]
O [[reloxo de area]] usa un fluxo de area para medir o paso do tempo. Utilizáronse na navegación. [[Fernão de Magalhães]] usou 18 vasos en cada barco para medir o tempo durante a súa circunnavegación polo globo. (1522).<ref>Bergreen, Laurence. ''Over the Edge of the World: Magellan's Terrifying Circumnavigation of the Globe'' (HarperCollins Publishers, 2003), {{isbn|0-06-621173-5}}{{page needed|date=October 2018}}</ref>

As varas e as candeas de incenso eran, e son, comunmente utilizadas para medir o tempo en templos e igrexas de todo o mundo. Os reloxos de auga, e máis tarde, os reloxos mecánicos, foron utilizados para marcar os acontecementos das abadías e mosteiros da Idade Media. [[Richard de Wallingford]] (1292–1336), abade da abadía de [[St Albans]], sobre 1330, construíu un [[reloxo astronómico]] a modo dun [[planetario mecánico]].<ref>North, J. (2004) ''God's Clockmaker: Richard of Wallingford and the Invention of Time''. Oxbow Books. {{isbn|1-85285-451-0}}</ref><ref>Watson, E (1979) "The St Albans Clock of Richard of Wallingford". ''Antiquarian Horology'' pp. 372–384.</ref>

[[Galileo Galilei]] e especialmente [[Christiaan Huygens]] fixeron grandes avances na cronometraxe precisa coa invención dos reloxos de péndulo xunto coa agulla dos minutos de Jost Burgi.<ref name="Clocks 2016">"History of Clocks." About.com Inventors. About.com, n.d. Web. 21 de febreiro de 2016.</ref>

O paso do tempo no mar estaba marcado por campás que indicaban o tempo (ver [[campá de barco]]). As horas eran marcadas por campás nas [[abadía]]s e tamén no [[mar]].

[[Ficheiro:ChipScaleClock2 HR.jpg|miniatura|upright|Espérase que os [[reloxo atómico|reloxos atómicos]] a escala de chip, como este presentado en 2004, melloren moito a localización do [[Sistema de posicionamento global|GPS]].<ref>{{cita xornal |url=https://www.nist.gov/public_affairs/releases/miniclock.cfm |title=NIST Unveils Chip-Scale Atomic Clock |journal=Nist |data=27 de agosto de 2004 |data-acceso=15 de setembro do 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20110522125607/http://www.nist.gov/public_affairs/releases/miniclock.cfm |archive-date=22 de maio de 2011  }}</ref>]]

Os reloxos poden ir desde reloxos persoais ata variedades máis exóticas como o reloxo dos 10.000 anos (en inglés ''Clock of the Long Now'').<ref>{{Cita web|url=http://cadenaser.com/ser/2018/02/21/ciencia/1519196990_318861.html|título=Así será el 'Reloj de los 10.000 años'|data-acceso=15 de setembro do 2022 |apelido=Justo |nome=David |data=21 de febreiro de 2018|páxina-web=Cadena SER|idioma=es}}</ref> Poden ser accionados por unha variedade de medios, incluíndo a gravidade, resortes e varias formas de enerxía eléctrica, e regulados por unha variedade de medios como un [[péndulo]].

Os espertadores apareceron por primeira vez na [[Grecia antiga|antiga Grecia]] ao redor do [[-250|250 a. C.]] cun reloxo de auga que faría saltar un asubío. Esta idea foi posteriormente mecanizada por Levi Hutchins e Seth E. Thomas.<ref name="Clocks 2016"/>

Un [[cronómetro]] é un reloxo portátil que cumpre con certos estándares de precisión. Inicialmente, o termo utilizábase para referirse ao [[cronómetro mariño]], un reloxo que se usaba para determinar a [[lonxitude]] mediante a [[navegación astronómica]], unha precisión acadada primeiro polo reloxeiro inglés [[John Harrison]].<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.bbc.co.uk/bradford/content/articles/2009/04/06/nostell_john_harrison_feature.shtml|data-publicación=08-04-2009|páxina-web=bbc.co.uk|título=John Harrison: Timekeeper to Nostell and the world!|data-acceso=03-04-2018}}</ref>Máis recentemente, o termo tamén se aplicou ao [[cronómetro|reloxo cronómetro]], un reloxo que cumpre os estándares de precisión establecidos pola axencia suíza, [[COSC]] (Contrôle Officiel Suisse des Chronomètres).

Os dispositivos de cronometraxe máis precisos son os [[reloxo atómico|reloxos atómicos]], que teñen unha precisión de segundos en moitos millóns de anos.<ref>{{cita novas |url=http://www.canada.com/vancouversun/news/story.html?id=e24ccfa7-44eb-40b7-8b67-daf8263569ff |archive-url=https://web.archive.org/web/20120211190407/http://www.canada.com/vancouversun/news/story.html?id=e24ccfa7-44eb-40b7-8b67-daf8263569ff |archive-date=11 de febreiro de 2012 |title=New atomic clock can keep time for 200 million years: Super-precise instruments vital to deep space navigation |data=16 de febreiro de 2008 |work=Vancouver Sun |access-date=9 de abril de 2011}}</ref> e utilízanse para calibrar outros reloxos e instrumentos de cronometraxe.

Os reloxos atómicos utilizan a frecuencia das [[salto cuántico|transicións electrónicas]] de certos átomos para medir o segundo. Un dos átomos utilizados é o [[cesio]], a maioría dos reloxos atómicos modernos sondan o cesio con microondas para determinar a frecuencia destas vibracións electrónicas.<ref>{{cite web |url=https://www.nist.gov/public_affairs/releases/n99-22.cf |title=NIST-F1 Cesium Fountain Clock |data-acceso=15 de setembro do 2022 |archive-date=25 de marzo de 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200325220323/https://www.nist.gov/public_affairs/releases/n99-22.cf }}</ref> Desde 1967, o Sistema Internacional de Medidas basea a súa unidade de tempo, o [[segundo]], nas propiedades dos átomos de [[cesio]]. O [[Sistema Internacional de Unidades]] (SI) define o segundo como 9.192.631.770 ciclos de radiación que corresponden á transición entre dous niveis de enerxía de [[spin]] electrónico do estado fundamental do [[átomo]] do <sup>133</sup>Cs.

Coordinando o [[sistema de posicionamento global]] (GPS) xunto co protocolo de tempo da rede ([[Network Time Protocol]]), na actualidade, pode utilizarse para sincronizar os sistemas de cronometraxe de todo o mundo.

Nos escritos filosóficos medievais, o '''átomo''' era unha unidade de tempo referida como a menor división posible do tempo. A aparición máis antiga coñecida en inglés está no ''Enchiridion'' (un texto científico) de [[Byrhtferth]] 1010–1012,<ref>{{Cita enciclopedia |title=Byrhtferth of Ramsey |ano=2008 |enciclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |data-acceso=15 de setembro do 2022 |url=http://search.eb.com/eb/article-9438957 |archive-date=14 de xuño de 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200614055906/https://academic.eb.com/?target=%2Flevels }}</ref> onde se definiu como 1/564 dun ''impulso'' (1{{frac|1|2}} minutos),<ref>"atom", [[Oxford English Dictionary]], Borrador de revisión de setembro de 2008 (contén citas relevantes do ''Enchiridion'' de Byrhtferth)</ref> e, polo tanto, igual a 15/94 de segundo. Utilizouse no proceso do [[cálculo da data de Pascua]].

A partir de maio de 2010 , a menor incerteza do intervalo de tempo nas medicións directas é da orde de 12 [[attosegundo]]s (1.2 × 10<sup>−17</sup> segundos), sobre 3.7 × 10<sup>26</sup> [[Unidades de Planck|tempo de Planck]]s.<ref>{{cita web |url=http://www.physorg.com/news192909576.html |title=12 attoseconds is the world record for shortest controllable time |date=12 de maio de 2010 |data-acceso=15 de setembro do 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110805173204/http://www.physorg.com/news192909576.html |archive-date=5 de agosto de 2011  }}
</ref>

== Unidades ==
O [[segundo]] (s) é a unidade base do [[Sistema Internacional de Unidades|SI]]. Un [[minuto]] (min) ten unha duración de 60 segundos, e unha [[hora]] ten unha duración de 60 minutos ou 3600 segundos. Un día adoita ter unha duración de 24 horas ou 86.400 segundos; con todo, a duración dun día natural pode variar debido ao [[horario de verán]] e aos [[Segundo intercalar|segundos bisestos]].

Outras medidas comunmente empregadas ademais do segundo amósanse a continuación:
* [[Minuto]]
* [[Hora]]
* [[Día]]
* [[Semana]]
* [[Mes]]
* [[Ano (astronomía)|Ano]]
* [[Lustro]]
* [[Década]]
* [[Século]]
* [[Milenio]]
== Normas ==
Un estándar de tempo é unha especificación para medir o tempo: asignar un número ou [[data|data do calendario]] a un [[instante]] (punto no tempo), cuantificar a duración dun intervalo de tempo e establecer unha [[cronoloxía]] (ordenación de eventos). Nos tempos modernos, varias especificacións de tempo foron recoñecidas oficialmente como estándares, onde antes eran cuestións de costume e práctica. A invención en 1955 do [[reloxo atómico]] de cesio levou á substitución dos estándares de tempo máis antigos e puramente astronómicos, como o [[tempo sideral]] e o [[tempo de efemérides]], para a maioría dos propósitos prácticos, por estándares de tempo máis novos baseados total ou parcialmente no tempo atómico utilizando o [[segundo]] do SI.

O [[tempo atómico internacional]] (TAI) é o principal patrón horario internacional a partir do cal se calculan outros patróns horarios. O [[tempo universal]] (UT1) é a hora solar media a 0° de lonxitude, calculada a partir de observacións astronómicas. Varía do TAI debido ás irregularidades na rotación da Terra. O [[Tempo Universal Coordinado]] (UTC) é unha escala de tempo atómica deseñada para aproximarse ao tempo universal. O UTC difire do TAI nun número enteiro de segundos. O UTC mantense a 0,9 segundos do UT1 mediante a introdución de pasos dun segundo no UTC, o "segundo bisesto". O [[sistema de posicionamento global]] (GPS) emite unha sinal horaria moi precisa baseada na hora UTC.

A superficie da Terra está dividida en varias [[fuso horario|zonas horarias]]. A hora estándar ou [[hora civil]] dentro dunha mesma zona horaria derivase a unha cantidade fixa e redonda, normalmente un número enteiro de horas, dalgunha forma de tempo universal, normalmente o UTC. A maioría dos fusos horarios están separados exactamente por unha hora e, por convención, calculan a súa hora local como unha desviación da UTC. Por exemplo, os fusos horarios no mar baséanse no UTC. En moitos lugares (pero non no mar) estes desfasamentos varían dúas veces ao ano debido ás transicións do [[horario de verán]].

Outros estándares temporais utilízanse principalmente para traballos científicos. O [[tempo terrestre]] é unha escala ideal teórica realizada polo TAI. O [[tempo de coordenadas xeocéntricas]] e o [[tempo de coordenadas baricéntricas]] son escalas definidas como [[tempo de coordenadas]] no contexto da teoría xeral da relatividade. O [[tempo dinámico baricéntrico]] é a escala relativista máis antiga que aínda se utiliza.
== Filosofía ==

=== Relixión ===
[[Ficheiro:Jain scale of time.JPG|miniatura|upright|Escala de tempo en [[xainismo]] textos mostrados [[escala logarítmica|logarítmicamente]]]]
==== Relixións que consideran que o tempo é cíclico ====
{{Véxase tamén|Calendario}}

Moitas culturas antigas, sobre todo en Oriente, tiñan unha visión cíclica do tempo. Nestas tradicións, o tempo víase a miúdo como un patrón recorrente de eras ou ciclos, onde os acontecementos e fenómenos repetíanse de forma predicible. Un dos exemplos máis famosos deste concepto atópase na [[filosofía hindú]], onde o tempo se representa como unha roda chamada «[[Kalachakra]]» ou «Roda do Tempo». Segundo esta crenza, o universo experimenta ciclos interminables de creación, preservación e destrución.<ref name="newman51">{{cita libro |author=Newman |first=John |url=https://books.google.com/books?id=iGDCQNn0C9oC |title=The Wheel of Time: Kalachakra in Context |publisher=Shambhala |ano=1991 |isbn=978-1-55939-779-7 |editor=Geshe Lhundub Sopa |pages=51–54, 62–77}}</ref>

Do mesmo xeito, noutras culturas antigas, como as dos [[Civilización maia|maias]], os [[azteca|aztecas]] e os chineses, tamén existían crenzas no tempo cíclico, a miúdo asociadas a observacións astronómicas e calendarios.<ref>{{Cita web |data=2012-02-27 |title=Chichén Itzá: Venus Cycle |url=https://www.nationalgeographic.com/travel/article/chichen-itza-venus-cycle |data-acceso=29 de decembro do 2024 |website=Travel |language=en}}</ref> Estas culturas desenvolveron sistemas complexos para controlar o tempo, as estacións e os movementos celestes, reflectindo a súa comprensión dos patróns cíclicos da natureza e o universo.

A visión cíclica do tempo contrasta co concepto lineal do tempo máis común no pensamento occidental, onde o tempo se ve como un progreso en liña recta do pasado ao futuro sen repetición.<ref>{{cite book |title=The Future: A Very Short Introduction |author1=Jennifer M. Gidley |edition= |publisher=Oxford University Press |year=2017 |isbn=978-0-19-105424-2 |page=13 |url=https://books.google.com/books?id=I3NdDgAAQBAJ}} [https://books.google.com/books?id=I3NdDgAAQBAJ&pg=PA13 Extract of page 13]</ref>
==== O tempo nas relixións abrahámicas ====
En xeral, a cosmovisión islámica e [[Xudeocristianismo|xudeocristiana]] considera o tempo como [[linealidade|lineal]]<ref>{{cita libro |last1=Rust |first1=Eric Charles |title=Religion, Revelation and Reason |url=https://books.google.com/books?id=AcSw6GDlLVwC |publisher=Mercer University Press |publication-date=1981 |page=60 |isbn=978-0-86554-058-3 |cita=O tempo profano, como sinala [[Mircea Eliade|Eliade]], é lineal. A medida que o home habitaba cada vez máis no profano e desenvolvíase o sentido da historia, o desexo de evadirse cara ao sacro empezou a quedar en segundo plano. Os mitos, ligados ao tempo cíclico, non eran tan facilmente operativos. [...] Así que o home secular contentouse co seu tempo lineal. Non podía regresar ao tempo cíclico e volver entrar no espazo sacro a través dos seus mitos. [...] Xusto aquí, tal e como o ve Eliade, fíxose dispoñible unha nova estrutura relixiosa. Nas relixións xudeocristianas -xudaísmo, cristianismo, islamismo- tómase en serio a historia e acéptase o tempo lineal. O tempo cíclico da conciencia mítica primordial transformouse no tempo do home profano, pero a conciencia mítica permanece. Hase historizado. O mythos cristián e o ritual que o acompaña están ligados, por exemplo, á historia e céntranse na historia auténtica, especialmente no acontecemento de Cristo. O espazo sacro, a Presenza Transcendente, ábrese así ao home secular porque vai ao seu encontro alí onde está, no fluxo lineal do tempo secular. O mito cristián dá a ese tempo un comezo na creación, un centro no acontecemento de Cristo e un final na consumación final.|ano=1981 |data-acceso=30 de decembro do 2024 |archive-date=3 de abril de 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170403232350/https://books.google.com/books?id=AcSw6GDlLVwC }}</ref> e [[Orientación (xeometría)|direccional]],<ref>{{cita libro |editor1-last=Betz |editor1-first=Hans Dieter |title=Religion Past & Present: Encyclopedia of Theology and Religion |url=https://books.google.com/books?id=kjIOAQAAMAAJ |volume=4 |edition=4 |publisher=Brill |publication-date=2008 |page=101 |isbn=978-90-04-14688-4 |cita=[...] Deus produce unha creación cunha estrutura temporal direccional [...]. |ano=2008 |data-acceso=30 de decembro do 2024 |archive-date=24 September 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924154435/https://books.google.com/books?id=kjIOAQAAMAAJ }}</ref> comezando co acto da [[Mito da creación|creación]] por parte de Deus. A visión cristiá tradicional considera que o tempo termina, teleoloxicamente,<ref>{{cita libro |last1=Lundin |first1=Roger |last2=Thiselton |first2=Anthony C. |author-link2=Anthony Thiselton |last3=Walhout |first3=Clarence |title=The Promise of Hermeneutics |url=https://books.google.com/books?id=3Y2F6rSq9VMC |publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing |publication-date=1999 |page=121 |isbn=978-0-8028-4635-8 |cita=Hai que sinalar os estreitos vínculos entre teleología, escatología e utopía. Na teoloxía cristiá, a comprensión da teleología das accións particulares está relacionada en última instancia coa teleología da historia en xeral, que é a preocupación da escatoloxía. |ano=1999 |data-acceso=30 de decembro do 2024 |archive-date=19 de setembro de 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150919095555/https://books.google.com/books?id=3Y2F6rSq9VMC  }}</ref> co fin [[escatoloxía cristiá|escatolóxico]] da orde actual das cousas, o «[[Escatoloxía|fin do tempo]]».

No libro [[Eclesiastés]] do [[Antigo Testamento]], tradicionalmente atribuído a [[Salomón]] (970-928 a.C.), o tempo (como adoita traducirse a palabra hebrea עידן, זמן ''iddan (idade, como en «Idade de Xeo») zĕman(tempo)'') é un medio para o paso dos acontecementos [[predestinación|predestinados]].{{citation needed|date=January 2015}} (Outra palabra, زمان« זמן» ''zamān'', significaba ''tempo axeitado para un acontecemento'', e utilízase como o equivalente moderno en [[Lingua árabe|árabe]], [[lingua persa|persa]] e [[lingua hebrea|hebreo]] da palabra inglesa «Time»).

== Física ==
Na física actual, desde a aparición da [[teoría da relatividade]], o tempo é considerado como unha variábel do espazo-tempo. Así futuro e pasado non se definen con base exclusiva no tempo, senón na causalidade: un suceso é posterior a outro se é posíbel unha relación de causalidade entre eles. Senón, cal sexa primeiro ou despois vai depender do sistema de referencia que se considere.

Porén, na física clásica, na mecánica newtoniana, o tempo é absoluto e independente do lugar e das interaccións. O pasado e o futuro estaban perfectamente definidos, todo canto ocorría nun mesmo instante nun sistema de referencia, tamén ocorría nun mesmo instante en calquera outro sistema de referencia que for considerado. Pero esta concepción achouse incapaz de explicar unha serie de fenómenos observados (aberracións, invarianza da velocidade da luz etc.), de xeito que a comezos do século XX, levaron á formulación da teoría da relatividade por [[Albert Einstein]].

=== Mecánica clásica ===
Na [[mecánica clásica]], o tempo concíbese como unha magnitude absoluta, é dicir, é un [[escalar]], cunha medida idéntica para todos os [[observador]]es. Esta concepción do tempo recibe o nome de ''tempo absoluto''. Esa concepción está de acordo coa concepción filosófica de [[Kant]], que establece o [[espazo]] e o tempo como necesarios para calquera experiencia humana. Kant tamén concluíu que o espazo e o tempo eran conceptos subxectivos. 

Fixado un suceso, cada observador clasifica o resto dos sucesos segundo unha división tripartita clasificándoos en: (1) sucesos pasados, (2) sucesos futuros e (3) sucesos nin pasados nin futuros. A mecánica clásica e a física prerrelativista asumen:
# Fixado un acontecemento concreto todos os observadores sexa cal for o seu estado de movemento dividen o resto dos sucesos nos mesmos tres conxuntos (1), (2) e (3), é dicir, dous observadores diferentes coincidirán en que sucesos pertencen ao pasado, ao presente e ao futuro; por iso o tempo cualifícase de "absoluto", porque é unha distinción válida para todos os observadores.
# A última categoría, (3), está formada por un conxunto de puntos tridimensional, que de feito ten a estrutura de [[espazo euclidiano]] (o espazo nun instante dado). Fixado un suceso, calquera outro suceso simultáneo, de acordo coa mecánica clásica estará situado na categoría (3).

=== Mecánica relativista ===
[[Ficheiro:Eventobs.gif|dereita]]
Na [[mecánica relativista]] a medida do transcurso do tempo depende do [[sistema de referencia]] onte estea situado o observador e do seu estado de movemento, é dicir, diferentes observadores miden diferentes tempos transcorridos entre dous sucesos causalmente conectados. Polo tanto, a duración dun proceso depende do sistema de referencia onde se atopa o observador.

De acordo coa [[teoría da relatividade]], fixados dous observadores situados en diferentes marcos de referencia, dous sucesos A e B dentro da categoría (3) (sucesos nin pasados nin futuros), poden ser percibidos polos dous observadores como simultáneos, ou pode que A ocorra "antes" que B para o primeiro observador mentres que B ocorre "antes" de A para o segundo observador. Nesas circunstancias non existe, polo tanto, ningunha posibilidade de establecer unha noción absoluta de simultaneidade independente do observador. Segundo a [[relatividade xeral]] o conxunto dos sucesos dentro da categoría (3) é un subconxunto tetradimensional [[topoloxía|topoloxicamente]] [[conxunto aberto|aberto]] do espazo-tempo. Cómpre aclarar que esta teoría só parece funcionar coa ríxida condición de dous marcos de referencia só. Cando se agrega un marco de referencia adicional, a teoría da relatividade queda invalidada: o observador A na Terra percibirá que o observador B viaxa a maior velocidade dentro dunha nave espacial xirando arredor da Terra a 7000 quilómetros por segundo. O observador B notará que o dato de tempo no reloxo se desacelerou e conclúe que o tempo se dilatou a causa da velocidade da nave. Un observador C localizado fóra do sistema solar, notará que tanto o home na Terra como o astronauta que xira arredor da Terra, están viaxando simultaneamente a 28 quilómetros por segundo arredor do Sol. A máis certeira conclusión sobre o comportamento do reloxo na nave espacial, é que ese reloxo está funcionando mal, porque non foi calibrado nin probado para eses novos cambios no seu ambiente. Esta conclusión está respaldada polo feito de non existir proba ningunha que mostre que o tempo é obxectivo.

==== Dilatación do tempo ====
Se o tempo propio é a duración dun suceso medido en repouso respecto a ese sistema, a duración dese suceso medida dende un sistema de referencia que se move con velocidade constante con respecto ao suceso vén dada por:
:<math> \Delta t^\prime = \frac{\Delta t_i}{ \sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}} </math>

=== Mecánica cuántica ===
Na [[mecánica cuántica]] debe distinguirse entre a mecánica cuántica convencional, en que se pode traballar baixo o suposto clásico dun tempo absoluto, e a [[mecánica cuántica relativista]], dentro da que, igual que sucede na teoría da relatividade, o suposto dun tempo absoluto é inaceptable e inapropiado.

== Percepción ==
[[Ficheiro:William James b1842c.jpg|miniatura|upright|O filósofo e psicólogo [[William James]]]]
O [[presente plausible]] refírese á duración do tempo en que se considera que as [[percepción]]s propias están no presente. Dise que o presente experimentado é "plausible" porque, a diferenza do presente obxectivo, é un intervalo e non un instante sen duración. O termo "presente plausible" (en inglés, ''present specious'') foi introducido por primeira vez polo psicólogo [[E. R. Clay]] e posteriormente desenvolvido por [[William James]].<ref name="Andersen">{{cita publicación periódica|apelidos=Andersen|nome=Holly |nome2=Rick|apelidos2=Grush |title=A brief history of time-consciousness: historical precursors to James and Husserl |journal=Journal of the History of Philosophy |date=2009 |volume=47 |issue=2 |pages=277–307 |url=http://mind.ucsd.edu/papers/bhtc/Andersen&Grush.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20080216100320/http://mind.ucsd.edu/papers/bhtc/Andersen%26Grush.pdf |archive-date=16 de febreiro de 2008 |access-date=9 de abril de 2011 |doi=10.1353/hph.0.0118}}</ref>

=== Biopsicoloxía ===
Sábese que o xuízo do tempo do cerebro é un sistema moi distribuído, que inclúe como compoñentes polo menos o [[córtex cerebral]], o [[cerebelo]] e os [[ganglio basal|ganglios basais]]. Un compoñente particular, os [[núcleo supraciasmático|núcleos supraciasmáticos]], son os responsables do [[ritmo circadiano]] (ou diario), mentres que outros grupos celulares parecen capaces de manter o cronograma de curto alcance ([[ultradiano]]).

As drogas psicoactivas poden prexudicar o xuízo do tempo. As [[estimulante]]s poden levar os humanos e as ratas a sobreestimar os intervalos de tempo,<ref>{{cita publicación periódica|last=Wittmann |first=M. |apelidos2=Leland|nome2= D.S. |apelidos3=Churan|nome3=J. |apelidos4=Paulus|nome4=M.P. |date=8 de outubro de 2007 |title=Impaired time perception and motor timing in stimulant-dependent subjects |journal=Drug Alcohol Depend. |volume=90 |issue=2–3 |pages=183–192 |pmid=17434690 |pmc=1997301 |doi=10.1016/j.drugalcdep.2007.03.005}}</ref><ref>{{cita publicación periódica|last=Cheng |first=Ruey-Kuang |apelidos2=Macdonald|nome2=Christopher J. |apelidos3=Meck|nome3=Warren H. |date=2006 |title=Differential effects of cocaine and ketamine on time estimation: Implications for neurobiological models of interval timing |journal=Pharmacology Biochemistry and Behavior |volume=85 |issue=1 |pages=114–122 |pmid=16920182 |doi=10.1016/j.pbb.2006.07.019 |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=18303059 |format=online abstract |access-date=9 de abril de 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110810071741/http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=18303059 |archive-date=10 de agosto de 2011}}</ref> mentres que os [[depresor]]as poden ter o efecto contrario.<ref>{{cita publicación periódica|last=Tinklenberg|first=Jared R.|author-link=Jared Tinklenberg|nome2=Walton T.|apelidos2=Roth1|nome3=Bert S.|apelidos3=Kopell|date=xaneiro de 1976|title=Marijuana and ethanol: Differential effects on time perception, heart rate, and subjective response|journal=Psychopharmacology|volume=49|issue=3|pages=275–279|doi=10.1007/BF00426830|pmid=826945}}</ref> O nivel de actividade no cerebro de [[neurotransmisor]]es como a [[dopamina]] e a [[noradrenalina]] pode ser a razón diso.<ref>{{cita publicación periódica|last=Arzy |first=Shahar |nome2=Istvan|apelidos2=Molnar-Szakacs |nome3=Olaf|apelidos3=Blanke |date=18 de xuño de 2008 |title=Self in Time: Imagined Self-Location Influences Neural Activity Related to Mental Time Travel |journal=The Journal of Neuroscience |volume=28 |issue=25 |pages=6502–6507 |pmid=18562621 |pmc=6670885|doi=10.1523/JNEUROSCI.5712-07.2008}}</ref> Estes produtos químicos excitarán ou inhibirán o disparo de [[neurona]]s no cerebro, cunha maior taxa de disparo permitindo ao cerebro rexistrar a aparición de máis eventos nun determinado intervalo (tempo de aceleración) e unha taxa de disparo reducida reducindo a capacidade do cerebro para distinguir eventos ocorridos nun determinado intervalo (tempo de ralentización).<ref name="Carter 186–187">{{cita libro|title=The Human Brain Book |first1=Rita |last1=Carter |publisher=Dorling Kindersley Publishing |date=2009 |isbn=978-0-7566-5441-2 |pages=186–187 |url=https://books.google.com/books?id=eCV6cwU3qm0C}}</ref>

A [[cronometría mental]] é o uso do tempo de resposta en tarefas perceptivo-motoras para inferir o contido, a duración e a secuenciación temporal das operacións cognitivas.

=== Educación infantil ===
As capacidades cognitivas en expansión dos nenos permítenlles comprender o tempo máis claramente. A comprensión do tempo aos dous ou tres anos limítase principalmente a "agora e non agora". Os nenos de cinco e seis anos poden captar as ideas de pasado, presente e futuro. Os nenos de sete a dez anos poden usar reloxos e calendarios.<ref>{{cita publicación periódica|url=http://www.psychologytoday.com/blog/growing-friendships/201403/time-management-kids |title=Time Management for Kids |last=Kennedy-Moore |first=Eileen |date=28 de marzo de 2014 |magazine=Psychology Today |access-date=26 de abril de 2014}}</ref>

=== Alteracións ===
Ademais das drogas psicoactivas, os xuízos sobre o tempo poden verse alterados por ilusións temporais (como o [[efecto kappa]]),<ref name="Wada">Wada Y, Masuda T, Noguchi K, 2005, "Temporal illusion called 'kappa effect' in event perception" Perception 34 ECVP Abstract Supplement</ref> a idade<ref>{{cita web |url=https://www.newscientist.com/article/mg16422180.900-look-how-time-flies |title=Look how time flies |last=Robert |first=Adler |access-date=9 de abril de 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110614233936/http://www.newscientist.com/article/mg16422180.900-look-how-time-flies |archive-date=14 de xuño de 2011}}</ref> ou a [[hipnose]].<ref>{{Cita publicación periódica|title=Hypnosis and the perception of time |url=https://archive.org/details/sim_international-journal-of-clinical-experimental-hypnosis_1979-01_27_1/page/29 |volume=27 |issue=1 |date=xaneiro de 1979 |pages=29–41 |doi=10.1080/00207147908407540 |apelidos=Bowers|nome=Kenneth |journal=International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis |pmid=541126 |last2=Brenneman |first2=HA}}</ref> O sentido do tempo está prexudicado nalgunhas persoas con enfermidades neurolóxicas como o [[párkinson]] e o [[trastorno por déficit de atención]].

Os psicólogos afirman que o tempo parece ir máis rápido coa idade, mais a literatura sobre esta percepción do tempo relacionada coa idade segue sendo controvertida.<ref>{{cita libro|title=Studies on the structure of time: from physics to psycho(patho)logy |chapter=Subjective Time Versus Proper (Clock) Time |editor1-first=R. |editor1-last=Buccheri|editor2-first=V. |editor2-last=Di Gesù |editor3-first=Metod |editor3-last=Saniga |first1=Ronald P. |last1=Gruber |first2=Lawrence F. |last2=Wagner |first3=Richard A. |last3=Block |publisher=Springer |date=2000 |isbn=978-0-306-46439-3 |page=54 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=LMsDqsvcxckC |access-date=9 de abril de 2011}} [https://books.google.com/books?id=LMsDqsvcxckC&pg=PA54 Extract of page 54]
</ref> Os que apoian esta noción argumentan que a mocidade, que ten neurotransmisores máis excitadores, é capaz de facer fronte a eventos externos máis rápidos.<ref name="Carter 186–187"/>

== Notas ==
{{Listaref|30em}}

== Véxase tamén ==
{{Commonscat}}
{{Galizionario}}
{{Galicitas}}
=== Bibliografía ===
* {{Cita libro |autor=Costa A., Gangi A., Glavich E., Levinas M. L., Lindman A., Onna A., Rieznik M., Sauro S. y Szapiro A. |título=La naturaleza del tiempo. Usos y representaciones del tiempo en la historia |ano=2008 |editorial=Biblos |url=http://books.google.com.ar/books/about/La_Naturaleza_Del_Tiempo_Usos_Y_Represen.html?id=NyLhj3HzoaoC&redir_esc=y|lingua=es}}
* Robert M. Wald, (1984):  ''General Relativity'', Chicago University Press, ISBN 0-226-87033-2.
* {{Cita libro |apelidos=Murgia |nome=Michele Angelo |título=Qu'est-ce que le temps? |ano=2009 |editorial=In Libro Veritas |url=http://www.inlibroveritas.net/lire/oeuvre22504.html |lingua=fr |data-acceso=08 de decembro de 2017 |data-arquivo=30 de setembro de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130930164502/http://www.inlibroveritas.net/lire/oeuvre22504.html |url-morta=yes }}
* Adam B. 1995. Timewatch: The social analysis of time. Cambridge: Polity Press.
* Adam, B. 2004. Time. Cambridge: Polity Press.
* Hassard, J. 1990. The sociology of time. Londres: Macmillan.
* {{Cita libro|apelidos=Galison |nome=Peter |título=Relojes de Einstein, mapas de Poincaré: los imperios del tiempo |url=https://books.google.es/books?id=LgqblE2vQBUC |ano=2016 |editorial=Grupo Planeta (GBS) |isbn=9788484325888}}
*{{cita libro|author-link1=Nachum Dershowitz |last1= Dershowitz | first1= D. |author-link2=Edward Reingold | last2=Reingold |first2= E. M |year= 2008 | title= [[Calendrical Calculations]] | edition = 3rd |publisher= Cambridge University Press | lugar = Cambridge}}

=== Outros artigos ===
* [[Tempo sideral]]
*[[Tempo Universal Coordinado]]
*[[Tempo Medio de Greenwich]]
*[[Espazo-tempo]]
* [[Xeoloxía histórica|Escala de tempo xeolóxico]]
* [[Tempo gramatical]]
* [[b:Administración do tempo|Administración do tempo (Wikibooks)]]
* [[Sociedade Internacional para o Estudo do Tempo]]

{{Control de autoridades}}

[[Categoría:Teorías metafísicas]] 
[[Categoría:Cronometría]]
[[Categoría:Física]]
[[Categoría:Magnitudes físicas]]
[[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]]