Ver o código fonte de «Fonema»

{{1000}}
O '''fonema'''<ref>{{DRAG|fonema}}</ref> é a unidade mínima, desprovista de [[significado]], da [[fala]], consistente nunha emisión sonora identificábel e distinguíbel conceptualmente do resto. Constitúe a unidade lingüística da primeira [[articulación da linguaxe]]. É como a imaxe mental do [[son]] e serve para diferenciar [[palabra]]s. Para a súa identificación utilízase a proba da [[conmutación]].

== Definición de fonema ==
[[Ficheiro:Conmutación de fonemas.gif|miniatura|222px|Conmutación de fonemas.]]
Cada lingua presenta un número limitado de fonemas, usualmente entre vinte e cincuenta, que se combinan sucesivamente, ao longo da [[cadea da fala]] para constituír os [[significante]]s das [[mensaxe]]s. Os fonemas defínense con referencia á súa [[substancia (lingüística)|substancia]] sonora por certas características que se atopan nos diferentes niveis de transmisión da mensaxe (nivel motor, nivel acústico, nivel perceptivo etc).

Estes trazos fónicos chámanse [[trazo distintivo|trazos distintivos]] ou "pertinentes", que non se presentan xamais illados. Os falantes de cada lingua aprenden a producir os movementos dos [[órgano da fala|órganos da fala]] dunha maneira determinada, co que as [[onda sonora|ondas sonoras]] producidas portan eses trazos e se distinguen dos demais da mesma lingua e con frecuencia dos semellantes noutras linguas.

Porén, a definición de fonema faise por contraste, é dicir, por [[conmutación]]: un fonema é diferente doutro cando existe unha parella de palabras consideradas distintas nas que a oposición se dá porque apareza un fonema e non outro. Por exemplo, os dous fonemas iniciais de ''coma'' e ''goma'' son diferentes porque os significados das secuencias sonoras son diferentes ("signo ortográfico" e "material elástico"). Debido a que son entidades fonolóxicas, os fonemas represéntanse entre barras, e estipúlase que os símbolos que representan os fonemas do exemplo son /k/ e /g/. En galego, utilízanse os símbolos do [[Alfabeto Fonético Internacional|AFI]] para representar os fonemas.

Un mesmo fonema pode [[realización|realizarse]], polo tanto, a través de sons diferentes (e o máis habitual e esperable é que así sexa), mais que posúen todos eles en común os trazos que opoñen ese fonema a todos os outros fonemas da mesma lingua. Estes sons diferentes chámanse [[alófono (fonética)|alófonos]].

Dous fonemas que pertenzan a dúas linguas diferentes non poden xamais ser semellantes estritamente, xa que cada un se define en relación aos outros fonemas da lingua á que pertence.

Tanto os fonemas, concepto pertencente á [[fonoloxía]], coma as [[realización]]s, relativas á [[fonética]], poden definirse articulatoria ou acusticamente, aínda que o máis habitual é que se determinen por estas disciplinas respectivamente: é dicir, os fonemas pola [[fonoloxía]] dende unha perspectiva articulatoria e as realizacións directamente pola [[fonética acústica]].

=== Características ===
Podemos dicir que ''fonema'' é unha unidade fonolóxica diferenciadora, indivisible linealmente e abstracta.

* Diferenciadora: porque cada fonema se delimita dentro do sistema polas cualidades que o distinguen dos demás e ademais leva unha intención significativa especial.
:por exemplo: /p-o-t-a/ e /b-o-t-a/ son dúas palabras que se distinguen semanticamente debido a que /b/ se opón a /p/ pola sonoridade.

* Indivisible: non se pode descompoñer en unidades menores.
:por exemplo: a [[sílaba]] ou o grupo fónico si poden dividirse. Unha análise máis detallada do fonema revela que está composto por un conxunto de deferentes elementos fónicos chamados trazos distintivos, dos que a súa combinación forma o inventario de fonemas. O inventario destes trazos tamén é limitado e vén constituír unha especie de terceira articulación da linguaxe.

* Abstracta: non son [[son]]s, senón modelos ou tipos ideais de sons. A distinción entre son e fonema foi un gran achado dos últimos tempos.

=== Definición formal de fonema ===
Dada a distinción entre fonema e fono, existe outra forma de concibir un fonema como unha especificación incompleta de trazos fonéticos. Esta relación é equivalente á do fonema como conxunto de fonos: o fonema sería o conxunto de trazos fonéticos comúns a todos os fonos que forman a clase de equivalencia do fonema.

Máis formalmente se <math>/f/\;</math> é un fonema que pode ser articulado como todo un conxunto de fonos <math>\{ \phi_1, \phi_2, ... ,\phi_n \} \;</math> entón podemos definir unha relación de pertenza de cada un deses alófonos ao fonema se definimos a función <math>\mbox{rasg}(\cdot) \,</math> que asigna a cada fono ou fonema o conxunto de trazos relevantes. Un alófono é unha realización posible dun fonema se pertence á clase de equivalencia de sons asociada ao fonema, que en termos de trazos equivale a que:<br />
<br />
:<math>\phi_j \in /f/ \Rightarrow \mbox{rasg}(/f/) \subset \mbox{rasg}(\phi_j) </math>
<br />
Polo contrario a partir do conxunto de fonos do mesmo fonema <math>\{ \phi_1^f, \phi_2^f,...,\phi_n^f \} \;</math> pódese definir o conxunto de trazos relevantes para definir o fonema:<br />
<br />
:<math>\mbox{rasg}(/f/) = \mbox{rasg}(\phi_1^{/f/}) \bigcap \mbox{rasg}(\phi_2^{/f/}) \bigcap ... \bigcap
\mbox{rasg}(\phi_n^{/f/})
</math>
<br />
Podemos aplicar as ideas anteriores á análise dos fonemas obstruíntes /b, d, g/. Entre estes podemos distinguir unha realización oclusiva e outra aproximante, polo que podemos escribir:<br />
<br />
:<math>\{ [b], [\beta] \} \in /b/ \qquad \{ [d], [\delta] \} \in /d/
\qquad \{ [g], [\gamma] \} \in /g/</math>
<br />
E se introducimos un conxunto de trazos fonéticos relevantes como [+obstruínte], [+oclusivo], [+ aproximante], [+ labial], [+alveolar], [+velar], [-fricativo], [+sonoro], ... tense que:<br />
<br />
{|class="wikitable" border="1" 
|- style="background:#efefef;"
!  fonema !! trazos !! relación
|-
| <math>\begin{matrix}\mbox{rasg}([b])\\\mbox{rasg}([\beta])\end{matrix}</math> || <math>\begin{matrix}\{[+obstr][-fric][+ocl][+lab][+son]\}\\
\{[+obstr][-fric][-ocl][+lab][+son]\} \end{matrix}</math> 
|-
|<math>\mbox{rasg}(/b/)\,</math>|| <math>\{[+obstr][-fric][+lab][+son]\} \,</math> || <math>\mbox{rasg}([b]) \bigcap \mbox{rasg}([\beta])</math>
|-
| <math>\begin{matrix}\mbox{rasg}([d])\\\mbox{rasg}([\delta])\end{matrix}</math> || <math>\begin{matrix}\{[+obstr][-fric][+ocl][+alv][+son]\}\\
\{[+obstr][-fric][-ocl][+alv][+son]\} \end{matrix}</math> 
|-
|<math>\mbox{rasg}(/d/)\,</math>|| <math>\{[+obstr][-fric][+alv][+son]\} \,</math> || <math>\mbox{rasg}([d]) \bigcap \mbox{rasg}([\delta])</math>
|-
| <math>\begin{matrix}\mbox{rasg}([g])\\\mbox{rasg}([\gamma])\end{matrix}</math> || <math>\begin{matrix}\{[+obstr][-fric][+ocl][+vel][+son]\}\\
\{[+obstr][-fric][-ocl][+vel][+son]\} \end{matrix}</math>
|-
|<math>\mbox{rasg}(/g/)\,</math>|| <math>\{[+obstr][-fric][+vel][+son]\} \,</math> || <math>\mbox{rasg}([g]) \bigcap \mbox{rasg}([\gamma])</math>
|}

=== Sistemas fonolóxicos ===
Fixado un conxunto de trazos fonéticos pódense definir os sons da lingua. En principio non hai límite para o fina que poida ser a distinción que establecen estes trazos; potencialmente a listaxe de sons pode facerse tan grande como se queira se se inclúen máis trazos. Non obstanto, o número de fonemas é unha cuestión diferente, xa que moitos dos anteriores sons serán equivalentes dende o punto de vista lingüístico. Un sistema fonolóxico é un par <math>\mathcal{F} = (F,\mathcal{R}) </math> onde <math>F\,</math> é un inventario de fonemas abstractos definidos por uns poucos trazos do conxunto total (as [[lingua natural|linguas naturais]] polo xeral oscilan entre 10 e 30 fonemas, aínda que se describiron linguas con preto de cen fonemas), e <math>\mathcal{R}</math> é o conxunto de regras que en función do contexto relativo de aparición dos fonemas definen totalmente os trazos fonéticos. Así, este conxunto de regras pode pensarse como unha [[función matemática|aplicación]] do conxunto de secuencias admisibles de fonemas no conxunto de secuencias admisibles de sons:
{{ecuación|
<math>\mathcal{R}: \Sigma_0(F) \to \Sigma_0(S)</math>
||left}}
Onde <math>\Sigma_0(F)</math> e <matha>\Sigma_0(S) \,</math> representan o conxunto de secuencias finitas de fonemas e o conxunto de secuencias finitas de sons ou alófonos.

== Fonemas en galego ==
[[Ficheiro:Consonantismo_gl.jpg|400px|miniatura|[[Consoante|Consonantismo]] galego.]]
[[Ficheiro:Vocalismo_galego_tónico.jpg|300px|miniatura|[[Vogal|Vocalismo]] tónico galego.]]

A [[lingua galega]] ten 28 fonemas:

7 fonemas [[vogal|vocálicos]], sempre [[Vogal oral|orais]] (nunca [[Vogal nasal|nasais]] como en francés ou portugués): /a/, /e/ (''e'' fechado), /ɛ/ (''e'' aberto), /i/, /o/ (''o'' fechado), /ɔ/ (''o'' aberto) e /u/;

18 [[consoante|consonánticos]]:
*6 [[Consoante oclusiva|oclusivos]] ( 3 [[Consoante xorda|xordos]] (/p/, /t/ e /k/) e 3 [[Consoante sonora|sonoro]] (/b/, /d/ e /g/);
*3 [[Consoante aproximante|aproximantes]] (/β/, /ð/ e /ɰ/).
*4 [[Consoante fricativa|fricativos]], que tamén poden ser xordos ou sonoros (/f/, /θ/, /s/, /ʃ/);
*5 [[Consoante nasal|nasais]], que son sempre sonoros (/m/, /n/, /ŋ/ (n [[velar]]) e /ɲ/ (ñ));
* os [[fonema líquido|líquidos]] poden ser [[Consoante vibrante|vibrante]]s (/r/ e /ɾ/ (suave)) ou [[Consoante lateral|laterais]] (/l/ e /ʎ/ (en ''fillo'');

Na escrita non existe unha correspondencia biunívoca entre fonemas e a súa representación, os [[grafema]]s. Por exemplo, os grafemas B e o V correspóndense co mesmo fonema en galego, mais non en portugués. Para evitar esta ambigüidade no valor dos grafemas inventouse o [[Alfabeto Fonético Internacional]] ou AFI (''IPA'' en inglés), se ben aínda existen transcricións que usan o Alfabeto da [[RFE|Revista de Filoloxía Española]] (RFE). No AFI, usado nos parágrafos anteriores, os fonemas deben ir transcritos entre barras e márcase o [[Acento ortográfico|volume acentual]] cun apóstrofo: así ''verquer'' transcribirase /beɾ'keɾ/. Dado que hai moitas menos letras que fonemas (que se transcriben como a súa realización central ou máis prototípica), bótase man de certos signos de todas as linguas do mundo: por exemplo, /x/ representa o fonema fricativo velar xordo que en castelán se escribe "J" e en alemán "CH".

Nalgunhas zonas occidentais de Galicia, o fonema oclusivo velar sonoro (/g/) realízase aspirado e fricativo: é a chamada [[gheada]]. Nalgunhas localidades maiormente costeiras desta zona de gheada, o fonema fricativo interdental xordo (/θ/) non existe e no seu lugar aparece o fricativo alveolar xordo (/s/): é o chamado [[seseo]].

== Notas ==
{{Listaref}}

== Véxase tamén ==
{{Commonscat}}
=== Bibliografía ===
* {{cita libro |apelidos= Ladefoged |nome= Peter |título= Vowels and Consonants | url = http://www.phonetics.ucla.edu/vowels/contents.html|dataacceso= 5-11-2008 |data= 2005|editorial= Wiley-Blackwell|lingua= en|isbn= 978-1405124591}}
* Martínez Celdrán, Eugenio: ''El sonido en la comunicación humana''. Barcelona, Octaedro. 2003, 2ª ed.
* {{cita publicación periódica|apelidos=Martínez Celdrán|nome=Eugenio|título=Problems in the classification of approximants|revista=Journal of the International Phonetic Association|volume=34|número=2|data=2004|páxinas=201-210|lingua=en}}

===Outros artigos===
* [[Realización]]
{{Control de autoridades}}

[[Categoría:Fonoloxía]]
[[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Lingua e literatura)]]