Ver o código fonte de «Axiomas de Hilbert»

Os '''axiomas de Hilbert''' son un conxunto de 20 (orixinalmente 21) hipóteses propostas por [[David Hilbert]] en 1899 como o fundamento para un tratamento moderno da [[xeometría euclidiana]]. Outras axiomatizacións modernas ben coñecidas da xeometría euclídea son as debidas a [[Alfred Tarski]] e a [[George David Birkhoff|George Birkhoff]].

== Os axiomas ==
O [[sistema axiomático]] de Hilbert componse de nove [[Noción primitiva|nocións primitivas]]:

Tres termos primitivos:

:* [[Punto (xeometría)|punto]];
:* [[Recta|liña recta]];
:* [[Plano (xeometría)|plano]];

e seis relacións primitivas:

* ''Orde'', unha relación ternaria entre puntos;
* ''Pertenza'', tres relacións binarias, unha delas entre puntos e rectas, outra entre puntos e planos, e outra entre rectas e planos;
* ''Congruencia'', dúas relacións binarias, unha entre [[Segmento|segmentos]] e outra entre [[Ángulo|ángulos]], denotadas por <math>\cong</math>

Nótese que os segmentos e os ángulos (así como tamén os triángulos) non son nocións primitivas, senón que se definen en termos de puntos e rectas utilizando as relacións de orde e pertenza. Todos os puntos, rectas e planos nos subsecuentes axiomas son distintos agás que se indique o contrario.

=== I. Combinación ===

# Dous puntos distintos <math>A</math> e <math>B</math> determinan unha única recta <math>a</math>. Denótase <math>AB=a</math> ou <math>BA=a</math>. No canto de "determinan", pode dicirse: "<math>A</math> está en <math>a</math>", "<math>A</math> é un punto de <math>a</math>", "<math>a</math> pasa por <math>A</math> e <math>B</math>", "<math>a</math> une <math>A</math> con <math>B</math>" etc. Se <math>A</math> está en <math>a</math> e ao mesmo tempo noutra recta <math>b</math>, dise tamén "as rectas <math>a</math> e <math>b</math> teñen o punto <math>A</math> en común".
# Dous puntos calquera dunha recta determínana por completo; é dicir, se <math>AB=a</math> e <math>AC=a</math>, onde en xeral <math>\scriptstyle B\neq C</math> entón tamén se verifica que <math>BC=a</math>
# Tres puntos <math>A</math>, <math>B</math> e <math>C</math> non situados nunha mesma recta determinan un plano <math>\alpha</math>. Denótase <math>ABC=\alpha</math> , e dise "<math>A</math>, <math>B</math> e <math>C</math> xacen en <math>\alpha</math>" etc.
# Tres puntos calquera <math>A</math>, <math>B</math> e <math>C</math> do plano <math>\alpha</math> non situados nunha mesma recta determinan por completo <math>\alpha</math>.
# Se dous puntos <math>A</math> e <math>B</math> da recta <math>a</math> xacen no plano <math>\alpha</math>, entón todo punto de <math>a</math> xace en <math>\alpha</math>. En tal caso dise "a recta <math>a</math> xace no plano <math>\alpha</math>" etc.
# Se dous planos <math>\alpha</math> e <math>\beta</math> teñen un punto <math>A</math> en común, entón teñen polo menos outro punto <math>B</math> en común.
# En cada recta hai polo menos dous puntos; en cada plano hai polo menos tres puntos non situados na mesma recta; e existen polo menos catro puntos non situados nun mesmo plano.

=== II. Orde ===

# Se un punto <math>B</math> está entre os puntos <math>A</math> e <math>C</math>, tamén está entón entre <math>C</math> e <math>A</math>, e existe unha recta que contén os tres.
# Se <math>A</math> e <math>C</math> son dous puntos dunha recta, existe polo menos outro punto <math>B</math> entre <math>A</math> e <math>C</math>, e polo menos un punto <math>D</math> de tal maneira que <math>C</math> está entre <math>A</math> e <math>D</math>.
# Dados tres puntos nunha recta, só un deles está entre os outros dous.

Dada unha parella de puntos <math>A</math> e <math>B</math>, pode falarse entón do ''segmento'' <math>AB</math>. Os puntos do segmento <math>B</math> son todos aqueles que están entre <math>A</math> e <math>B</math>. Estes dous son os ''extremos'' do segmento.

# [[Axioma de Pasch]]: Sexan <math>A</math>, <math>B</math> e <math>C</math> tres puntos non situados na mesma recta e sexa <math>a</math> unha recta contida no plano <math>ABC</math>, que non pasa por ningún dos tres puntos mencionados. Entón, se <math>a</math> pasa por algún punto do segmento <math>AB</math>, entón pasa tamén por algún punto, ou ben do segmento <math>BC</math> ou ben do segmento <math>AC</math>.

Pode probarse entón que dadas unha recta <math>a</math> e un punto <math>A</math> nela, pode dividirse a recta en dúas semirectas, disxuntas entre si, que ''emanan'' de <math>A</math>, tales que a súa unión constitúe toda a recta agás <math>A</math>. Do mesmo xeito, dados un plano <math>\alpha</math> e unha recta <math>a</math> nel, poden distinguirse nel dúas partes disxuntas, os semiplanos de <math>\alpha</math> respecto de <math>a</math>, onde de novo a súa unión constitúe todo o plano agás <math>a</math>.

=== III. Paralelas ===

# Nun plano <math>\alpha</math> pode atoparse unha única recta <math>b</math> que pase por un punto dado <math>A</math>, que non pertenza a unha recta dada <math>a</math>, de forma que <math>a</math> e <math>b</math> non teñan ningún punto en común. Está recta chámase a paralela a <math>a</math> que pasa por <math>A</math>.

=== IV. Congruencia ===
Defínese un ''ángulo'' como unha parella de semirectas <math>\scriptstyle\angle(h,k)</math> que xacen nun plano <math>\alpha</math> que parten do mesmo punto <math>O</math>. Demóstrase que pode dividirse entón o plano en dúas rexións: o ''interior'' e o ''exterior'' de <math>\scriptstyle\angle(h,k)</math>, onde <math>h</math> e <math>k</math> son os ''lados'' do ángulo e <math>O</math> o seu ''vértice''. O segmento entre dous puntos calquera do interior está contido por completo nesa rexión. Isto non se cumpre para unha parella de puntos calquera no exterior.

Un ''triángulo'' queda definido por tres segmentos da forma <math>AB</math>, <math>BC</math> e <math>CA</math>. Eses segmentos son os ''lados'' do triángulo, e os tres puntos <math>A</math>, <math>B</math> e <math display="inline">C</math> son os seus ''vértices''. O triángulo divide o plano definido polos seus tres vértices en interior e exterior, coas mesmas propiedades que no caso dos ángulos. Ao ángulo definido polas dúas semirrectas que saen de <math display="inline">A</math> e que pasan por <math display="inline">B</math> e <math display="inline">C</math> respectivamente, denótase por <math>\scriptstyle\angle BAC</math> e o seu interior contén todos os puntos do interior do triángulo <math display="inline">ABC</math>.

# Se <math display="inline">A</math> e <math display="inline">B</math> son dous puntos da recta <math>a</math>, e <math>A'</math> é un punto sobre a recta <math>a'</math> (sexa esta igual a ou non), tense que, dun lado calquera de<math>A'</math> na recta <math>a'</math>, existe un único <math>B'</math> tal que o segmento <math>A'B'</math> é congruente co segmento <math>AB</math>, e denotámolo por <math>\scriptstyle AB\cong A'B'</math> Todo segmento é congruente consigo mesmo.
# Se un segmento <math>AB</math> é congruente co segmento <math>A'B'</math> e tamén co segmento <math>A''B''</math> entón estes dous últimos son congruentes entre si (a congruencia entre segmentos é [[relación transitiva|transitiva]]).
# Sexan <math>AB</math> e <math>BC</math> dous segmentos da mesma recta sen puntos en común agás <math>B</math>, e sexan ademais <math>A'B'</math> e <math>B'C'</math> dous segmentos da recta <math>a'</math> (sexa esta igual ou non a <math>a</math>) sen máis puntos en común que <math>B'</math>. Entón, se <math>\scriptstyle AB\cong A'B'</math> e <math>\scriptstyle BC\cong B'C'</math>, tense que <math>\scriptstyle AC\cong A'C'</math>.
# Sexa un ángulo <math>\scriptstyle\angle(h,k)</math> no plano <math>\alpha</math> e sexa unha recta <math>a'</math> no plano <math>\alpha'</math>. Supóñase que no plano <math>\alpha'</math> se escolle un dos lados respecto de <math>a'</math>. Sexa unha semirecta <math>h'</math>de <math>a'</math> que parte dun punto <math>O'</math> desa recta. Entón, no plano <math>\alpha'</math> existe unha única semirecta <math>k'</math> que parte de <math>O'</math> de forma que <math>\scriptstyle\angle(h,k)</math> é congruente con <math>\scriptstyle\angle(h',k')</math>, e de forma que todos os puntos do interior de <math>\scriptstyle\angle(h',k')</math> están no lado escollido de<math>\alpha'</math>. Denótase por <math>\scriptstyle\angle(h,k)\cong \angle(h',k')</math>. Todo ángulo é congruente consigo mesmo.
# Se o ángulo <math>\scriptstyle\angle(h,k)</math> é congruente co ángulo <math>\scriptstyle\angle(h',k')</math> e co ángulo <math>\scriptstyle\angle(h'',k'')</math>, entón estes dous son congruentes entre si.
# Se dados dous triángulos <math>ABC</math> e <math>A'B'C'</math> se ten <math>\scriptstyle AB\cong A'B'</math>,<math>\scriptstyle AC\cong A'C'</math> , <math>\scriptstyle\angle BAC\cong\angle B'A'C'</math>, entón tense tamén que <math>\scriptstyle \angle ABC\cong \angle A'B'C'</math> e <math>\scriptstyle\angle ACB\cong\angle A'C'B'</math>.

=== V. Continuidade ===

# [[Propiedade arquimediana|Axioma de Arquímedes]]. Sexa <math>A_1</math> un punto calquera dunha recta, situado entre os puntos arbitrarios <math>A</math> e <math>B</math> da mesma. Tómense os puntos <math>A_2</math>,<math>A_3</math> ,... de tal maneira que <math>A_1</math> estea entre e <math>A</math> e <math>A_2</math>,<math>A_2</math> estea entre <math>A_1</math> e <math>A_3</math>,etc. Supóñase ademais que os segmentos <math>AA_1</math><math>A_1A_2</math>, <math>A_2A_3</math> son todos congruentes entre si. Entón, nesta serie existe sempre un certo <math>A_n</math> tal que <math>B</math> está entre <math>A</math> e <math>A_n</math>.

=== Axioma de completitude ===
Ao sistema de puntos, rectas e planos, non poden engadirselle outros elementos de maneira que o sistema resultante forme unha xeometría nova, obedecendo todos os axiomas dos cinco grupos. Noutras palabras, os elementos da xeometría forman un sistema que non é susceptible de extensión, tomando os cinco grupos de axiomas como válidos.

== Axioma 21 ==
Hilbert introduciu un axioma máis que reza:

: II.4. [[Teorema de Pasch]]. Poden escollerse catro puntos calquera <math>A</math>, <math>B</math>, <math>C</math> e <math>D</math> dunha recta de forma que <math>B</math> estea entre <math>A</math> e <math>C</math> e entre <math>A</math> e <math>D</math>, e que <math>C</math> estea entre <math>A</math> e <math>D</math> e entre<math>B</math> e <math>D</math>.<ref>[https://books.google.com.co/books?id=3VufvuQ6WRwC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_atb#v=onepage&q&f=false Fundamentos de la geometría], David hilbert, tradución á 7.ª edición alemá. Páx. 8</ref> Esta proposición cualificada como teorema foi considerada como axioma na primeira edición, pero E.H Moore en<ref>{{Cita web|url=https://www.jstor.org/stable/1986321?seq=1#page_scan_tab_contents|título=On the Projective Axioms of Geometry|nome=Eliakim Hastings|apelidos=Moore|data=xaneiro de 1902|lingua=en|editorial=}}</ref> ''Transactions of the American Mathematical Society'' (1902) deduciunha como consecuencia dos axiomas de combinación e orde establecidos. R. L. Moore no 1902 demostrou que este axioma é redundante.

== Notas ==
{{listaref}}

==Véxase tamén==

===Bibliografía===

* {{cita libro|título=The Foundations of Geometry|url=http://www.gutenberg.org/files/17384/17384-pdf.pdf|editor=The Open Court Publishing Company}}.
* {{cita libro|título=Geometría|url=http://www.uv.es/ivorra/Libros/Geometria2.pdf|url-morta=yes|dataacceso=30 de xuño de 2020|dataarquivo=22 de xuño de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170622191245/http://www.uv.es/Ivorra/Libros/Geometria2.pdf}}.

{{control de autoridades}}

[[Categoría:Xeometría]]